Psychiater Uus Knops over omgaan met verlies: ‘Verlies jezelf niet in verlies’

Begrip

‘In onze maatschappij is er steeds meer aandacht voor verlies, en dat is een goede zaak’, vindt Uus Knops. ‘Word je pakweg tachtig, dan krijg je natuurlijk felicitaties. Maar het idee dat je alleen maar blij mag zijn met zo’n mooie leeftijd – die toxische positiviteit – verdwijnt stilaan. Terecht, want ouder worden gaat onvermijdelijk gepaard met verlies. Begrip daarvoor doet deugd.’

Verlies komt niet enkel in de vorm van overlijdens, maar ook in vele andere gedaanten?

Uus: ‘Er bestaat inderdaad “death loss”, maar ook “living loss”. Dat is afscheid nemen zonder dat de dood erbij komt kijken. Denk aan verlies van contacten omdat je kinderen niet in de buurt wonen en jij minder mobiel bent. Aan het verlies van dromen – zoals mijn moeder die onlangs zei dat ze nog veel van de wereld wil zien, maar nu moet kiezen welke reizen ze nog maakt, omdat ze geen dertig jaar meer heeft. Aan het verlies van identiteit en zelfstandigheid, bijvoorbeeld na een verhuis naar een woonzorgcentrum. Of het verlies dat je voelt als je kinderen zelf door een verlies gaan.’

Vooruitkijken én stilstaan

Hoe komt het dat hier vroeger weinig aandacht voor was?

‘Vroeger gold vaak het idee dat je op je tanden moest bijten en gewoon doorgaan. De oorlog heeft daar ongetwijfeld mee te maken. Als iedereen toen in diepe rouw was gegaan om het geleden verlies, zou de maatschappij zijn blijven stilstaan. Vooruitkijken is dus zeker belangrijk, maar het is niet het enige dat telt.

Als het over rouwen gaat, gebruik ik vaak de metafoor van een bootje op een rivier tussen twee oevers. De ene oever is herstelgericht: daar kijk je vooruit en focus je op de toekomst. De andere is verliesgericht: daar sta je stil bij wat je kwijt bent. Rouwen is eigenlijk heen en weer varen tussen die twee oevers. De ene persoon blijft van nature langer bij de ene kant, de ander bij de andere.

Veel grootouders van vandaag hebben vanuit hun context en cultuur meegekregen om vooral herstelgericht te denken. Dat is begrijpelijk: ze leerden zelden praten over verlies of hun tranen tonen. Het mocht niet. Nochtans kan juist dat enorm opluchten. Zelfs als het verlies al vele jaren geleden plaatsvond.’

Waarom is het zo waardevol om bij de verliesoever stil te staan?

‘Ik zeg niet dat iedereen dat moet doen. Sommigen voelen zich prima bij een herstelgerichte blik, en dat is prima. Maar er zijn ook mensen die een vaag, diepgeworteld verdriet ervaren, zonder precies te weten waarom. Vaak gaat het om een oud verlies waaraan destijds nauwelijks aandacht werd besteed. Zulke gevoelens hoef je niet te blijven wegduwen omdat je dat altijd zo gedaan hebt. Je kunt er nog steeds iets mee.’

Dat betekent waarschijnlijk: praat erover?

‘Absoluut. Ik organiseer ook rouwreizen, en tijdens één van die reizen vertelde een vrouw dat ze als kind haar zus had verloren. Daar is toen nauwelijks over gesproken. Vijf jaar geleden stierf haar vader en volgde hetzelfde patroon: flink zijn, de begrafenis regelen en zwijgen. Ze besloot dat ze dat patroon wilde doorbreken, zodat haar kinderen op een andere manier met verlies zouden leren omgaan.

Na de reis ging ze met haar moeder praten over de dood van haar zus. Dat gesprek zette veel in beweging. Haar moeder legde uit waarom ze destijds zo moeilijk over het verlies kon praten en haalde een album boven dat ze in stilte had gemaakt voor haar overleden dochter.’

Verliesgevoelens – van vroeger en nu – delen, werkt dus verbindend...

‘Je verhaal met iemand delen doet deugd en kan nieuwe inzichten geven. Vaak is de luisteraar ook blij dat hij of zij van betekenis kan zijn. Vind je de stap om over zulke gevoelens te praten te groot, dan kan het helpen om je eerst wat meer te verdiepen in rouw. Sommige mensen durven bijvoorbeeld niet te huilen, bang dat ze niet meer zullen kunnen stoppen. Of ze denken: straks is er een familiefeest, dan moet ik vrolijk zijn. Maar het is perfect mogelijk om aan te leggen bij de verliesoever en diezelfde dag ook nog naar de hersteloever te varen. Even wenen sluit lachen later niet uit. En omgekeerd: lachen betekent niet dat je een overleden dierbare bent vergeten. Heen en weer bewegen in rouw mag, en is zelfs gezond.’

Nieuw koren op de molen

Hoe ga je om met ‘living loss’, zoals het verlies van sociale contacten?

‘Ook daar kan je het model met de twee oevers toepassen. Sta eerst stil bij de pijn van de situatie: eenzaamheid is zwaar en mag benoemd worden. Je hoeft dat gevoel niet weg te duwen of te relativeren. Kijk vervolgens naar de hersteloever: richt je op de contacten die er wél nog zijn. Wie kan je een berichtje sturen? Wie kan je uitnodigen om langs te komen? Sta open om dat te onderzoeken.

Er zijn ook heel wat organisaties die mensen bewust samenbrengen. Overweeg eens om aan zo’n activiteit deel te nemen. Misschien is het niet je ideale scenario, maar een “second best”-oplossing kan toch veel betekenen. Eén avond lost je eenzaamheid niet op, maar de kans is groot dat je op termijn nieuwe contacten vindt waar je echt iets aan hebt.’

In je boek ‘Hoe zware dagen dragen’ ga je in gesprek met mensen uit de muziek-, filosofie-, kunst- en sportwereld over zware dagen. Omdat die dingen helpen om verlies te dragen?

‘Ja, muziek, kunst, filosofie en beweging kunnen emoties losmaken én nieuw koren op de molen bieden. Blijf je alleen thuis in je vertrouwde omgeving, dan blijf je vaak in dezelfde gedachtencirkel hangen. Daarom nodig ik iedereen uit om nieuwsgierig te blijven.

Ook als je nooit van klassieke muziek hield, probeer het toch eens. Zoek een concert in de buurt, koop een ticket en bedenk wat je aandoet. Valt het mee? Mooi. Valt het tegen? Dan ben je een ervaring rijker, heb je even niet aan je zorgen gedacht en heb je iets om te vertellen bij de bakker.

In beweging komen kost energie, maar eens je bezig bent, kost het méér energie om stil te vallen. Dat is het mooie. Verdriet mag er zijn, maar naast de zwaarte liggen altijd andere opties open: gesprekken die je kunt voeren, uitstappen die je kunt maken, dingen die je kunt ontdekken om je gedachten te verzetten.’