Steek je hand op als je soms zin hebt om de smartphone van je kroost door het raam te keilen. Steek ook je andere hand op als je je zorgen maakt om wat je pubers online allemaal zien. Laat beide handen weer zakken en verdiep je in dit artikel als je snakt naar rust en duidelijkheid in het chaotische debat rond tieners en sociale media. Van ‘zeker verbieden tot hun zestien’ tot ‘ze leren ermee omgaan’: wat is nu de beste aanpak? Omdat niemand het nog zeker lijkt te weten, zoeken we antwoorden bij de wetenschap en bij experte Laura Vandenbosch.
De expert
Professor Laura Vandenbosch is directeur van het Lab voor Mediapsychologie aan KU Leuven.
Australië besliste onlangs dat jongeren onder de 16 binnenkort niet meer op sociale media mogen. Er gaan stemmen op om die regel ook bij ons in te voeren. Een goed idee volgens jou?
Laura Vandenbosch: ‘Op papier lijkt dat krachtig, maar in de praktijk is het nauwelijks afdwingbaar of toepasbaar, tenzij je grote middelen inzet. Je raakt er ook alleen de grootste platformen mee zoals TikTok en Instagram. Jongeren trekken dan waarschijnlijk gewoon naar minder bekende apps zoals BeReal, die vaak nóg minder gereguleerd of gecontroleerd zijn. Een verbod kan zelfs averechts werken: bij online porno of gokken in games heeft het ertoe bijgedragen dat tieners er nog altijd mee bezig zijn, maar dan ver onder de radar van volwassenen, waardoor er geen begeleiding en te weinig gesprekken over zijn. En dát zijn evoluties waarover ik me echt zorgen maak.’
Zorgen. Het woord is gevallen. Al die nare verhalen over sociale media die de oorzaak zijn van mentale problemen en een slecht zelfbeeld bij jongeren. Je zou als ouder voor minder ongerust zijn.
“Dat tieners worstelen met mentale moeilijkheden heeft verschillende oorzaken. Sociale media is er maar één van. Niet elk kind of elke tiener wordt ongelukkig van wat die online te zien krijgt, maar er zijn wel risico’s. Bijvoorbeeld voor hun lichaamsbeeld; op dat vlak is het verband tussen sociale media en een slecht beeld vrij goed aangetoond. Om te begrijpen wanneer het een negatieve invloed heeft, moeten we weten hoe jongeren zich op dat moment voelen, wat hen boeit, hoe kwetsbaar ze zijn en wat ze online zoeken en doen.
Sociale media versterken wat er al leeft in de wereld van jongeren, zowel positief als negatief. Het is een voortdurend gepingpong. Als een meisje doodgraag voetbalt, zoekt ze op TikTok filmpjes over voetbal en raakt ze nog meer gebeten door haar sport en kan ze zich verbeteren. Maar evengoed brengt het algoritme haar in contact met zogenaamde “fitfluencers” en wordt ze daardoor meegezogen in content die ongezonde schoonheidsidealen promoot. Het is geen zwart-witverhaal: soms zijn er voordelen, soms zijn er nadelen.”
Het publieke debat woedt hevig. Een stem die heel luid klinkt, is die van Jonathan Haidt, een Amerikaanse psycholoog. In zijn boek ‘Generatie Angststoornis’ stelt hij onder andere dat sociale media een gigantisch negatief effect hebben op de neurologische ontwikkeling van jongeren.
‘Haidt neemt stevige standpunten in, maar zijn verhaal is gebaseerd op anekdotes en niet op degelijk wetenschappelijk onderzoek. Zo kan iederéén een aantal straffe verhalen vertellen en dan het besluit trekken dat het allemaal de schuld is van sociale media. De vraag die wij ons stellen is: kom je tot hetzelfde besluit als je gedurende heel wat jaren een groep volgt van duizenden representatieve jongeren?
Intussen wordt het boek van Haidt verkocht als “de waarheid” hoewel het gewoon de onbewezen theorie is van iemand die ook professor is. We hebben met meer dan 100 wetenschappers van over heel de wereld een paper geschreven waarin we de 26 stellingen uit het boek van Haidt onder de loep nemen en onderzoeken hoeveel wetenschapsbewijs ervoor te vinden is. Wel, in die paper, die binnenkort verschijnt – en waarvan Haidt ook co-auteur is – lees je een meer genuanceerd verhaal dan in het oorspronkelijke boek.’
Wat kunnen we concreet doen om ouders te helpen bij de digitale opvoeding van hun kroost?
‘Als ik zie wat er online allemaal circuleert, vind ik dat we echt moeten ingrijpen. Maar het is niet duidelijk of we dat moeten doen via een verbod op sociale media tot 16 jaar, zoals Haidt en anderen voorstellen. Jongeren moeten alleszins gehoord worden in het debat. Europa heeft een paar jaar geleden de Digital Services Act aanvaard, een wet die stelt dat grote platformen zoals Instagram en TikTok inzicht moeten geven in hun data en moeten zorgen voor een veilige omgeving voor jonge gebruikers. Op die manier zouden we bijvoorbeeld kunnen checken of bepaalde content wel oké is voor jonge tieners.
Maar tot nu toe wordt die wet amper toegepast omdat niemand actie onderneemt en de angst erin zit dat de grote platformen iedereen plat procederen die tegen hen durft in te gaan. Het is hoog tijd dat we vanuit Europa veel meer druk uitoefenen opdat die wetgeving wordt nageleefd, want vanuit het kleine Vlaanderen is het moeilijk om die giganten te raken.’
Voor sociale media is er vandaag wel al een leeftijdsgrens: kinderen moeten minstens 13 jaar zijn...
‘En dat zou ik behouden – al is het dan eerder symbolisch, want het blijft onduidelijk hoe we zo’n grens technisch kunnen handhaven. Een campagne om ouders te informeren en bewust te maken van dit verbod tot 13 jaar en van het nut ervan zou ik durven aanbevelen. Meer zelfs, het kan ouders sensibiliseren dat die startleeftijd niet vanzelfsprekend is. Er zitten nog veel te veel kinderen jonger dan 13 onbegeleid op sociale media, en dat zijn nu eenmaal geen veilige speelterreinen.
Maar ouders mogen er niet alleen voor staan. Als we verlangen dat jongeren later vlot meedraaien in een maatschappij die voor een groot deel digitaal is, moeten ook scholen, beleidsmakers en technologiebedrijven hun verantwoordelijkheid nemen. Zo zou ik het bijvoorbeeld een goed idee vinden dat dataproviders een soort training of lespakket aanbieden wanneer een tiener zich bij hen registreert. Een beetje zoals het rijbewijs dat je nodig hebt voor je met de auto mag rijden. Nee, ik vind echt niet dat ouders die digitale opvoedklus in hun eentje moeten klaren.’
Klaar voor de tongbreker van het jaar? Hier zijn vijf praktische antischermstresstips!
1. Toon interesse
Praat met je kroost op een luchtige en open manier over hun online leven. ‘Onlangs nog iets geks of grappigs gezien op TikTok?’
2. Maak afspraken
Wanneer zitten je kinderen online en wanneer niet? Met wie kunnen ze op de chat en waarom mag de gsm niet mee naar bed? Wie kunnen ze volgen en waar mogen ze naar kijken? Bespreek het in je gezin: ‘We maken afspraken zodat we ‘r ons allemaal goed bij voelen.’
3. Focus op balans
Sociale media zijn de vijand niet. Laat zien dat schermen prima kunnen passen in een gezond leven met genoeg slaap, beweging en offline plezier.
4. Leer bij
Niet zo tuk op TikTok? Informeer je toch maar, zo toon je je tieners dat je betrokken bent. Steek gerust je licht op bij henzelf, best mogelijk dat ze het grappig vinden. Of schattig. Of heel erg cringe, dat kan ook.
5. Wees een digitaal rolmodel
Tieners kijken meer naar je gedrag dan naar je regels. Geef dus zelf het goeie voorbeeld en leg die smartphone regelmatig aan de kant.
Meer weten?
Meer tips over mediaopvoeding vind je op veiligonline.be, een initiatief van de Gezinsbond en Child Focus. Omdat we geloven in de kracht van ouders die hun kinderen begeleiden in een veilige, fijne online wereld. Ook op mediawijs.bestaan trainingen voor ouders.
Kenniscentrum Mediawijs werkte samen met de Gezinsbond een onderbouwde en genuanceerde visie uit over jongeren en sociale media. Hier lees je wat ons standpunt is.
Wat zeggen jongeren zelf?
Genoeg meningen van volwassenen. Maar wat vinden jongeren zelf van dat idee om sociale media te verbieden? We bellen met Lore Beke, jeugdwerker bij Link in de Kabel en actief binnen de Vlaamse Jeugdraad.
Belang van sociale media
Lore: ‘Het klinkt misschien als een dooddoener, maar sociale media zijn ongelooflijk belangrijk voor jongeren. Via Instagram of TikTok houden ze contact met vrienden, maken ze afspraken en ontdekken ze welke evenementen er op de agenda staan. Onze jeugdhuiswerking zou compleet in duigen vallen zonder sociale media!
Een verbod voelt voor veel jongeren oneerlijk. Stel je voor dat alcohol morgen volledig verboden wordt, omdat we weten dat er schadelijke gevolgen kunnen zijn, volwassenen zouden toch niet zomaar akkoord gaan? Pas op, jongeren beseffen maar al te goed dat er bij sociale media ook gevaren om de hoek loeren, zoals het verslavende effect van bepaalde apps. Heel wat tieners zoeken daarom zelf naar manieren om bewuster om te gaan met hun smartphone. Zo ken ik twee zussen die elkaars schermtijd nauwgezet in het oog houden: zalig toch?’
Volgens de Vlaamse Jeugdraad is een totaalverbod niet alleen moeilijk afdwingbaar, maar ook gevaarlijk.
‘Zo’n verbod zal in de eerste plaats nadelig zijn voor kwetsbare jongeren. Sociale media zijn voor hen vaak een belangrijke – soms zelfs de enige – bron van steun en verbinding. Denk maar aan jongeren die worstelen met hun seksuele oriëntatie, maar daar met niemand over kunnen praten. Verder gaat een verbod ervoor zorgen dat jongeren nog meer in het geniep online gaan en er niet meer over praten met hun ouders. De kloof tussen kinderen en hun ouders zal alleen maar groter worden, en dat wil toch niemand? Openheid en vertrouwen zijn net cruciaal, zeker als kinderen online iets engs zien of meemaken.
In plaats van regels op te leggen zonder inspraak, pleiten wij met de Vlaamse Jeugdraad voor meer begeleiding. Investeer in mediawijsheid op school, ondersteun leerkrachten en ouders en maak de jongeren zelf sterker. Net zoals er bij seksuele opvoeding volop ingezet wordt op goeie informatie en bescherming, moeten we jongeren ook online weerbaar maken. Onze boodschap aan beleidsmakers is duidelijk: scroll niet voorbij de stem van jongeren zelf. Betrek hen actief bij het maken van regels over hun digitale leefwereld. Want alleen samen kunnen we van het internet een veilige en fijne plek maken.’
